مرگ چگونه تجربه ای است؟ - آسانسور

به گزارش آسانسور، شاید تنها گزاره ای که در باب مرگ بر سر آن اجماع نسبی وجود دارد، این باشد که مرگ یک نقطه نیست، یک فرایند است و اتفاق عجیبی که در جریان این فرایند می افتد، مرگ نیست و حیات است.

دکتر شروین وکیلی| قدیمی ترین متن ادبیات فارسی گاهان سروده های زرتشت است. در این اثر، غایت انسانی دو امر در نظر گرفته شده است؛ بی مرگی و کمال. در اساطیرمان نیز، آنان که به دنبال بی مرگی می گردند یا به آن می رسند از ارزش بیشتری برخوردارند.

نه فقط در ادبیات فارسی که در ادبیات همه ملت ها مرگ یک دغدغه جدی هستی شناختی است. اما مسأله مند شدن مرگ به دلیل دردآور بودن یا غم آور بودن آن نیست، بلکه ناشناخته بودن آن است؛ چراکه تمام کسانی که می میرند دیگر نمی توانند در خصوص تجربه شان صحبت نمایند. بنابراین، مرگ بر خلاف آن چیزی که به نظر می رسد، مفهوم سر راستی نیست و به برگشت ناپذیری تعبیر و تفسیر می گردد.

مرگ چطور اتفاق می افتد؟ چه زمانی یک فرد می میرد؟ معیار مردن چیست؟ این ها پرسش هایی است که اغلب ذهن همه ما را به خود مشغول نموده است و از نظرگاه های مختلفی می توان به آن پاسخ داد. یکی از کم تنش ترین نظرگاه ها، در خصوص مرگ زیست شناسی مرگ است.

براساس زیست شناسی مرگ، بخش های مختلف بدن به مرور می میرند. از هر نقطه ای که مرگ عارض گردد، اولین جایی که می میرد، مغز و قشر مخ است و آخرین نقطه ای که می میرد، بصل النخاع است.

در دهه هشتاد برای اولین بار قانون پیوند اعضا مطرح شد، اما پرسش اصلی در آن موقع این بود که چه زمانی می توان در خصوص مرگ یک نفر به قطعیت رسید؟ در 1980 قانونی در امریکا تصویب شد که معین می کرد چه زمانی یک فرد مرده است.

براساس این قانون، مرگ زمانی عارض می گردد که دستگاه عصبی همراه با بصل النخاع از کار بیفتد چراکه مرکز تنفس و تپش قلب، بصل النخاع است. اما آیا مرگ، تنها از کار افتادن دستگاه عصبی بدن است؟ یا اینکه می توان به مرگ از خاستگاه و نظرگاهی جامعه شناختی و روانشناختی نیز نگریست؟

براساس جامعه شناسی مرگ هر یک از ما در جامعه یکسری سلول های اجتماعی هستیم، هر کدام، مجموعه ای از روابط داریم و در جامعه کارکردی داریم، کار های ما بهم مرتبط است، چون اتصال هایی به هم داریم؛ اما هر لحظه ممکن است این اتصال ها از هم منفک گردد چرا که تمام این روابط ناپایدارند.

این امر می تواند روابط اجتماعی ما را تحت تأثیر قرار دهد. در این فضا، چگونه می توان در خصوص یک فرایند مشترک اجتماعی برنامه ریزی کنیم در حالی که در کل بافت شبکه اجتماعی، به طور مرتب بعضی از افراد می میرند؟ این بدان معنی است که نظام اجتماعی با مسأله سازمان یافتگی روبرو است. بنابراین، به لحاظ جامعه شناختی، مرگ یک بحران و چالش است. اما به لحاظ روانشناختی چطور؟

یکی از پرسش هایی که از رهگذر دانش روانشناسی در خصوص مرگ قابل طرح است، این است که در کودکی مرگ را چگونه درک می کردیم؟ ژان پیاژه روا ن شناس سوئیسی، سه مؤلفه را در پذیرش مرگ در نظر می گیرد؛ برگشت ناپذیری، عمومیت مرگ و از کار افتادگی. به زعم او، تا قبل از پنج سالگی کودک درکی از مرگ ندارد.

در پنج سالگی می فهمد که آدم ها می توانند بمیرند؛ اما هنوز نمی داند که چگونه می میرند و نمی داند که اساساً مرگ به چه معنا است؟ و شاید کودک فکر کند که مرگ پدیده ای برگشت پذیر است. اما در هفت سالگی کودک می فهمد که مرگ امری برگشت ناپذیر است، اما هنوز نمی داند که خود او نیز روزی خواهد مرد.

هنوز درک او از مرگ مرگ برای دیگری است. بین هفت تا نه سالگی کودک به این درک می رسد که خود او نیز روزی خواهد مرد.

ساحت روانشناختی، پرسشی را که در خصوص مرگ مطرح می نماید این است که وقتی افراد می فهمند که می میرند، آیا می توانند براحتی زندگی نمایند؟ علم و آگاهی داشتن به این واقعیت که حتماً می میریم و جهل به این موضوع که نمی دانیم کی می میریم ما را در برابر این چالش قرار می دهد که برای ما زندگی به بازی با زمان بدل می گردد.

همه ما خود را در نقطه ای از یک قصه می بینیم و گویی در یک نمایش بازی می کنیم و این نمایش معنا دارد. این نمایش از یک نقطه ای آغاز و در نقطه ای دیگر تمام می گردد. بنابراین، در لحظه ای که ما می رسیم، ممکن است، همه چیز تمام گردد و این یک تنش جدی است.

بنابراین، مرگ به لحاظ روانشناختی یک چالش معنایی است که معنازدایی می نماید و به لحاظ جامعه شناختی یک چالش کارکردی است که کارکرد جامعه را مختل می نماید.

فارغ از یافته ها و رویکرد های مختلفی که در خصوص مرگ و فهم آن وجود دارد، به نظر می رسد که اساساً مرگ، سرانجام یافتن اموری است که می تواند برای ما از مهم ترین امور باشد. واقعیت این است که بدیهی ترین داشته انسان زندگی است و مرگ فقدان این دارایی است و به تعبیری، مرگ غیاب همه حضورها است. به همین دلیل است که صحبت کردن در خصوص مرگ سخت است.

یکی از نخستین اندیشمندانی که در باب مرگ اندیشیده است، می گوید وقتی تو هستی مرگ نیست و وقتی مرگ هست تو نیستی. مقصود او از این گزاره این است که ما هیچ گاه مرگ خود را تجربه نمی کنیم و تجربه ما از مرگ، تنها مرگ دیگری است.

وقتی از مرگ سخن به میان می آید، اغلب بیماری، غیاب و درد در ذهن ما تداعی می گردد، اما آیا واقعاً مرگ دردآور است؟ خبر خوب اینجاست که مرگ درد ندارد. فقط حیات است که درد دارد. افرادی که بیماری های مرگبار دارند، تا زمانی که زنده اند و اعضای بدن شان حیات دارد، درد می کشند.

اساساً یکی از علائم مرگ بی دردی است. بنابراین، پیوند هایی که ما بین مرگ و یکسری مفاهیم منفی برقرار می کنیم که مهیب ترین آن ها درد است، پیوند هایی است که به لحاظ تجربی و واقعی نادرست است.

همچنین بین مرگ و غم نیز پیوندی برقرار است، اما پرسش اصلی اینجاست که آیا مرگ خود ما، برای ما غم آور است؟ تجربه حسی ای که ما در خصوص مرگ داریم، دست کم سرانجام غم برای ما و احتمالاً آغاز غم در دیگری است.

دو واقعیت در خصوص مرگ وجود دارد؛ نخست آنکه مرگ قطعی است و همه می میرند و دوم اینکه تعیین نیست که چه کسی چه زمانی می میرد. ترکیب این قطعیت و در عین حال پیش بینی ناپذیری، مرگ را به امری عجیب بدل می نماید، چراکه معمولاً امور قطعی، پیش بینی پذیرند.

در این فضا، این پرسش مطرح می گردد که اساساً تجربه مرگ چگونه تجربه ای است؟ آیا اساساً می توان در خصوص تجربه مرگ سخن گفت؟ به نظر می رسد که تجربه مرگ، بیان نشدنی است. دردناک نبودن مرگ برای خود ما، به معنای لذت بخش بودن آن نیست. غم آور نبودن مرگ خود ما، به معنای شادی آور بودن آن هم نیست.

در مرگ دوگانه های متضاد معنایی همچون درد/ لذت و شادی/ غم بی معنا می شوند چرا که مرگ در واقع هیچ کدام از آن ها نیست. شاید تنها گزاره ای که در باب مرگ بر سر آن اجماع نسبی وجود دارد، این باشد که مرگ یک نقطه نیست، یک فرایند است و اتفاق عجیبی که در جریان این فرایند می افتد، مرگ نیست و حیات است.

فرایند مرگ همان اتفاق طبیعی است که در دنیا بی جان در حال رخ دادن است، در دنیا بی جان همه چیز در حال فروپاشی و بی نظمی است و مرگ نیز دقیقاً همین است و کاملاً طبیعی است و آنچه شگفت انگیز است، زندگی است؛ به تعبیری، مرگ تنها زایل شدن زندگی و برگشت ناپذیری به آن است.

منبع: روزنامه ایران